Ustawowe prawo odstąpienia

Podstawą prawną ustawowego odstąpienia od umowy są art. 491, 494, 496 kc. W artykule omówiono m.in. ustawowe odstąpienie od umowy, ustawowe odstąpienie od umowy o dzieło, ustawowe prawo odstąpienia od umowy przenoszącej własność nieruchomości, umowne i ustawowe odstąpienie od umowy dotyczącej rzeczy ruchomej.

Przesłanki i tryb ustawowego odstąpienia od umowy

Należy uprzednio wyznaczyć odpowiedni dodatkowy termin do wykonania zobowiązania z zagrożeniem, że w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu strona będzie uprawniona do odstąpienia od umowy (art. 491 § 1 kc). Po upływie tego terminu strona może odstąpić od umowy.

Treść oświadczenia o odstąpieniu

W treści oświadczenia o odstąpieniu od umowy należy wskazać okoliczności uzasadniające jego złożenie (podstawa faktyczna oświadczenia).

Przesłanki ustawowego odstąpienia od umowy art. 491 § 1 kc:

1)   strony wiąże umowa wzajemna,

2)   zwłoka w wykonaniu zobowiązania art. 476 kc,

3)   bezskuteczny upływ dodatkowego terminu na wykonanie zobowiązania.

Zwłoka w wykonaniu zobowiązania art. 491 § 1 kc w zw. z art. 476 kc - przesłanka wykonania ustawowego odstąpienia od umowy.

Zwłoka w rozumieniu art. 491 § 1 kc, jak również art. 476 kc jest kwalifikowanym opóźnieniem i należy ją rozumieć jako opóźnienie zawinione będące następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.

Sposób wykonania ustawowego prawa odstąpienia - art. 491 kc

Realizacja umownego prawa odstąpienia następuje poprzez złożenie jednostronnego oświadczenia woli przez stronę uprawnioną (art. 61 kc). Skorzystanie z prawa odstąpienia stanowi uprawnienie kształtujące.

Forma oświadczenia o odstąpieniu od umowy

Jeśli umowa została zawarta w formie pisemnej lub w innej formie szczególnej dla odstąpienia od umowy, wymagana jest forma pisemna (art. 77 § 2 i 3 kc), w pozostałych przypadkach dopuszczalna jest również forma ustna.

Forma oświadczenia o odstąpieniu od umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości: nie jest wymagana forma aktu notarialnego, wystarczająca jest forma pisemna (art. 77 § 3 kc).

Odstąpienie od umowy przy świadczeniach podzielnych - art. 491 § 2 kc

Kwestia ta ma szczególne znaczenie w umowach o roboty budowlane z uwagi na niejednoznaczne stanowisko Sądu Najwyższego co do podzielności świadczenia wykonawcy. Wskazówki w tym przedmiocie Sąd Najwyższy zajął w wyroku z 4 czerwca 2009 r. III CSK 337/08, w którym wskazał, że o podzielności świadczenia przesądza treść umowy:

„W kwestii podzielności świadczenia wykonawcy istnieją dwie rozbieżne wypowiedzi Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia 14 marca 2002 r., IV CKN 821/00, Sąd Najwyższy podkreślił, że charakter podzielny ma z istotny swojej świadczenie pieniężne oraz z reguły świadczenie rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku. Świadczenie rzeczy oznaczonej co do tożsamości jest zawsze niepodzielne. Bez względu na to, czy chodzi o umowę o roboty budowlane czy umowę o dzieło, wykonywanie oczyszczalni nie może być uznane za świadczenie podzielne. Podzielenie tego przedmiotu na poszczególne elementy spowoduje bowiem istotną zmianę jego właściwości. Zgodnie zaś z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2004 r., IV CK 172/03 świadczenie wykonawcy wynikające z umowy o roboty budowlane jest podzielne.

Zgodnie z art. 491 § 2 zdanie pierwsze kc, jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru albo do tej części, albo do całej reszty nie spełnionego świadczenia. Podzielność świadczenia pieniężnego pozwanej jest oczywista. Powstaje natomiast pytanie, czy również świadczenie niepieniężne powódki jest podzielne. Odpowiedź na to pytanie znajduje się w łączącej strony umowie z dnia 18 kwietnia 2005 r. W § 7 ust. 3 i 4 przewidziano obowiązki stron na wypadek odstąpienia od umowy lub jej rozwiązania. Obowiązki te są związane w szczególności z zabezpieczeniem robót, sporządzeniem wykazów materiałów budowlanych, odbiorem przez zamawiającego odbioru robót wykonanych i zabezpieczających oraz przejęciem przez niego placu budowy. Strony wyraźnie zatem zakładały, że po ewentualnym odstąpieniu od umowy przez powoda inwestycja zostanie dokończona przez kogoś innego. W konkluzji tej części rozważań należy zatem podkreślić, że o tym, czy świadczenie niepieniężne przewidziane w umowie o roboty budowlane jest podzielne, czy niepodzielne, w rozumieniu art. 491 § 2 w związku z art. 379 § 2 kc, decydują przede wszystkim postanowienia umowy interpretowane zgodnie z art. 65 § 2 kc". - wyrok SN z 4 czerwca 2009 r. III CSK 337/08.

Podzielne są świadczenia pieniężne i rzeczy oznaczone co do gatunku w przypadku świadczeń niepieniężnych, np. świadczenia wykonawcy przy umowie o dzieło czy roboty budowlane decyduje treść umowy.

Skutki ustawowego odstąpienia od umowy - art. 494 kc w zw. z art. 491 § 1 kc

Umowa nie wywołuje skutków prawnych ex tunc. Umowa uważana jest za niezawartą. Strony powinny sobie zwrócić wszystko, co świadczyły na podstawie tej umowy. Strona, które odstąpiła od umowy wzajemnej, może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, ale również naprawienia szkody.

„Artykuł 494 kc określa prawa i obowiązki wyłącznie tej strony umowy wzajemnej, która od umowy odstępuje. Nie jest on więc materialnoprawną podstawą do dochodzenia roszczenia odszkodowawczego przez drugą stronę umowy wzajemnej" (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 1998 r. I CKN 410/97).

„Żadna ze stron nie może po wygaśnięciu umowy na skutek odstąpienia od niej dochodzić roszczeń przewidzianych w umowie. Strony po odstąpieniu od umowy mogą mieć tylko roszczenia przewidziane w art. 494  kc" - wyrok SN z 3 grudnia 2004 r., IV CK 340/04.

Art. 494 kc znajduje zastosowanie nawet, gdy przyczyna odstąpienia wynika z przepisów szczególnych. „Artykuł 494 kc reguluje zasady rozliczenia stron w związku z odstąpieniem przez jedną z nich od umowy wzajemnej. Przyczyna odstąpienia może wynikać z regulacji ogólnych (art. 491 i nast.  kc) oraz z licznych przepisów szczególnych, które wprost lub pośrednio odwołują się do tych unormowań (por. art. 560 § 2 kc) - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2010 r. IV CSK 112/10.

Skutki ustawowego odstąpienia od umowy:

1)   zwrot świadczeń,

2)   roszczenie odszkodowawcze (art. 471 kc, art. 361 § 2 kc).

Zwrot świadczeń

Powinien nastąpić w naturze. „W sytuacji, gdy nie jest możliwe dokonanie zwrotu materiałów dostarczonych i użytych przez wykonawcę dzieła (przyjmującego zamówienie) w naturze, rozliczenie między stronami umowy wzajemnej następuje przy uwzględnieniu wartości zużytych materiałów. Warto także zauważyć, że art. 494 kc, nakładający na odstępującego od umowy obowiązek zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony na mocy umowy, ma na celu niedopuszczenie do sytuacji, w której odstępujący od umowy wzbogaciłby się kosztem kontrahenta" - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2002 r. IV CKN 1451/00.

Roszczenie odszkodowawcze
·         brak zastosowania przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu;
·         mają zastosowanie przepisy o niewykonaniu i skutkach niewykonania zobowiązań; do odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 494  kc ma zastosowanie art. 471 kc (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2005 r. III CK 586/04);
·         szkoda: straty i utracone korzyści. „Uprawnienia odstępującego od umowy, wynikające z art. 494  kc, obejmują roszczenia o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania w granicach dodatniego interesu umowy, tzn. obejmują roszczenia o pełne naprawienie wszelkiej szkody. Stosownie do art. 361 § 2 kc szkoda może występować w dwóch postaciach: straty, którą poszkodowany poniósł w wyniku zdarzenia szkodzącego oraz w nieuzyskanych przez niego korzyściach. Nie ma dostatecznie uzasadnionych podstaw do tego, aby odszkodowanie, przysługujące na podstawie art. 494 kc, ograniczać do utraconych korzyści z pominięciem szkody polegającej na pomniejszeniu majątku poszkodowanego. Z reguły obie postaci szkody są ze sobą ściśle powiązane w tym sensie, że gdyby doszło do uzyskania korzyści, to nie wystąpiłoby pomniejszenie majątku poszkodowanego. Należy jednak zauważyć, że szkoda związana z utraconymi korzyściami ma zawsze charakter hipotetyczny, dlatego jest trudna do wykazania. W wypadku nieudowodnienia utraconych korzyści, nie można kwestionować uprawnienia poszkodowanego do odszkodowania w skromniejszym zakresie, obejmującym zmniejszenie jego majątku" - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2004 r. II CK 62/03,
·         „Art. 494  kc nie reguluje samych zasad odpowiedzialności w tych sytuacjach, które normuje art. 471  kc. Podstawowym obowiązkiem stron jest zwrot świadczeń wzajemnych. Kupujący, który od umowy odstąpił, może żądać nadto odszkodowania w granicach pozytywnego interesu umowy obejmującego m.in. szkodę (stratę) spowodowaną koniecznością i faktem zastępczego zaspokojenia się po wyższej cenie. W szczególności może się ona wiązać ze wzrostem cen w okresie od daty zawarcia umowy i zapłaty ceny do czasu zastępczego zaspokojenia się w formie nabycia takiej samej lub podobnej rzeczy" - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2002 r. I CKN 486/00,
·          „Skutek ex tunc odstąpienia od umowy w postaci zniesienia zobowiązania powoduje, że nie tylko wygasają wynikające z niego prawa i obowiązki, ale prawnie przyjmuje się fikcję, że umowa nie była zawarta. Wobec tego nie można szukać podstawy prawnej powstania roszczeń przewidzianych w art. 494  kc w postanowieniach umowy, która w sensie prawnym już nie istnieje. Rozważania te prowadzą do wniosku, że podstawy prawnej przedawnienia roszczeń wynikających z art. 494 kc nie można upatrywać w przepisach kodeksu cywilnego regulujących dany stosunek zobowiązaniowy, od którego skutecznie odstąpiono - w niniejszej sprawie w art. 646 kc, zgodnie z którym roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem lat dwóch od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane, od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane. Należy podkreślić, że roszczenia przewidziane w art. 494 kc nie są roszczeniami wynikającymi z umowy wzajemnej, od której odstąpiono, lecz powstają w oderwaniu od niej i niezależnie od jej postanowień. Roszczenia uprawnionego mające swoje źródło w odstąpieniu od umowy na podstawie art. 494  kc przedawniają się na podstawie i w terminie określonym w art. 117 i 118  kc" - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2010 r. IV CSK 112/10.

Prawo zatrzymania art. 496 kc

Art. 496 kc.: „Jeżeli wskutek odstąpienia od umowy strony mają dokonać zwrotu świadczeń wzajemnych, każdej z nich przysługuje prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot."

„Zarzut prawa zatrzymania ma podwójny charakter. W zakresie prawa materialnego stanowi on jednostronne oświadczenie woli, prowadzące do zahamowania skuteczności roszczenia strony przeciwnej (art. 461 § 1  kc, art. 496  kc, art. 497  kc). Powołanie się na ten zarzut w trakcie procesu jest czynnością procesową o charakterze zarzutu merytorycznego. Sfera prawa materialnego pozostawiona jest swobodnemu uznaniu uprawnionego, a co za tym idzie, zgłaszanie opartych na nim zarzutów jest dopuszczalne na każdym etapie postępowania. Jeżeli więc powołanie się na prawo zatrzymania nastąpiło po zamknięciu rozprawy przed sądem pierwszej instancji, to pozwany może, aż do zakończenia rozprawy przed sądem apelacyjnym, podnieść zarzut zatrzymania. Złożenie oświadczenia o zatrzymaniu stanowić będzie nowy fakt, w rozumieniu art. 381 kpc, powstały dopiero po wydaniu orzeczenia przez sąd pierwszej instancji i prowadzący do zahamowanie skuteczności roszczenia powoda. Przepis art. 381 kpc, który w takiej sytuacji wyłącza zastosowanie art. 383 kpc, nie wprowadza ograniczenia dopuszczalności zgłaszania takich faktów przed sądem odwoławczym. Zgodnie z art. 316 § 1 kpc w zw. z art. 391 § 1 kpc sąd apelacyjny powinien uwzględnić przy orzekaniu stan faktyczny i prawny ukształtowany w następstwie zgłoszonego w postępowaniu przed tym sądem zarzutu zatrzymania" - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 2003 r. V CKN 417/01.

„Istota prawa zatrzymania, którego funkcją jest jedynie wywarcie presji na drugą stronę, aby wykonała swoje świadczenie, nie uzasadnia powstania dodatkowych korzyści w postaci czerpania pożytków z rzeczy. Osoba wykonująca prawo zatrzymania nie jest uprawniona do używania zatrzymanej rzeczy i czerpania pożytków, tym samym posiadacz korzystający z cudzej rzeczy tylko na podstawie prawa zatrzymania jest obowiązany do 1wynagrodzenia za korzystanie z niej" - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2009 r. I CSK 184/09.

„Wymagalność zobowiązania nie zachodzi, gdy dłużnik dysponuje zarzutem hamującym roszczenie wierzyciela, a takim zarzutem jest niewątpliwie zarzut zatrzymania. Skuteczne skorzystanie przez stronę z prawa zatrzymania wzajemnego świadczenia pieniężnego wyłącza opóźnienie w spełnieniu tego świadczenia" - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2005 r. IV CK 204/04.

„Prawem zatrzymania z art. 497 w zw. z art. 496  kc objęta jest zrewaloryzowana - stosownie do kryteriów art. 358(1) § 3  kc - wartość świadczenia pieniężnego, nie zaś jedynie wartość nominalna tego świadczenia" - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 września 1993 r. I CRN 115/93.

Art. 494 kc reguluje roszczenia, jakie przysługuje jedynie stronie, która odstąpiła od umowy a nie jej kontrahentowi.

Skutek odstąpienia od umowy wzajemnej (art. 494 kc):

1)   zwrot świadczeń w naturze (jeśli niemożliwy, wówczas zwrot równowartości świadczenia - wykluczone wzbogacenie),
2)   naprawienie szkody (art. 471 kc, art. 361 § 2 kc, wyłączenie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu); szkoda: straty + utracone korzyści.

Przedawnienie - art. 117, 118 kc z uwzględnieniem terminu przedawnienia zw. z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Brak podstaw do zastosowanie przepisów regulujących daną umową po skutecznym odstąpieniu od niej.

Ustawowe odstąpienie od umowy sprzedaży - art. 494 kc w zw. z art. 560 § 1 kc

Z uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 2011 r. III CSK 220/10: "Utrata przez kupującego uprawnień z tytułu rękojmi za wady rzeczy, w tym do odstąpienia o umowy sprzedaży, jak również brak podstaw do skutecznego odstąpienia od umowy sprzedaży na podstawie art. 491 § 1  kc, nie eliminuje możliwości dochodzenia przez kupującego roszczenia odszkodowawczego na zasadach ogólnych o naprawienie szkody doznanej przez kupującego wskutek nienależytego spełnienia świadczenia przez sprzedawcę poprzez sprzedaż rzeczy wadliwej (art. 471 kc). Strona powinna jednak wyraźnie określić w pozwie, że żąda również oceny zgłoszonego żądania jako roszczenia odszkodowawczego w razie uznania braku podstaw do uwzględnienia powództwa o zwrot spełnionego świadczenia. W przeciwnym razie strona pozwana nie mogłaby skutecznie się bronić w postępowaniu sądowym przez podnoszenie i dowodzenie faktów i zarzutów istotnych dla oceny dochodzonego powództwa z punktu widzenia przepisów dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej za nienależyte wykonanie zobowiązania."

Odmienność roszczeń z rękojmi za wady rzeczy a roszczenie odszkodowawcze

Roszczenie odszkodowawcze na podstawie art. 471  kc nie obejmuje zwrotu spełnionego świadczenia, lecz naprawienie szkody spowodowanej nienależytym wykonaniem zobowiązania. Inne są także przesłanki tego roszczenia w porównaniu do roszczenia o zwrot spełnionego świadczenia. Odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu rękojmi jest odpowiedzialnością obiektywną, podczas gdy odpowiedzialność za nienależyte wykonanie zobowiązania jest odpowiedzialnością opartą na zasadzie winy. Przesłanką skutecznego odstąpienia od umowy wzajemnej na podstawie art. 491 § 1  kc jest natomiast zwłoka jednej ze stron w wykonaniu zobowiązania oraz bezskuteczny upływ dodatkowego terminu wyznaczonego przez kontrahenta umowy do wykonania zobowiązania z umowy wzajemnej. W przypadku odpowiedzialności odszkodowawczej należy wykazać także wysokość poniesionej szkody oraz istnienie adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy szkodą a nienależytym wykonaniem zobowiązania. Uwzględniając te różnice, należy uznać, że roszczenia o zwrot spełnionego świadczenia w związku z odstąpieniem od umowy sprzedaży oraz o zapłatę odszkodowania za nienależyte wykonanie umowy sprzedaży nie są tożsame pod względem ich podstaw materialno-prawnych, przedmiotu żądania (zwrot spełnionego świadczenia oraz zapłata odszkodowania pieniężnego) oraz przesłanek warunkujących ich uwzględnienie, a tym samym - pośrednio - podstawy faktycznej tych roszczeń.

Podsumowanie z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 2011 r. III CSK 220/10: "W przypadku umowy sprzedaży znajduje zastosowanie zarówno art. 560 § 1 i 2 kc będący podstawą odstąpienia od umowy sprzedaży, jeśli rzecz ma wady, jak i art. 491 § 1 kc będący podstawą do odstąpienia od umowy sprzedaży, jeżeli strona dopuściła się zwłoki w wykonaniu obowiązku wynikającego z przepisów o odpowiedzialności sprzedawcy z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej. Jeśli strona nie może odstąpić od umowy sprzedaży na podstawie art. 560 § 1 kc np. z powodu upływu terminów zawitych określonych w art. 568 § 1 kc, może odstąpić od umowy na podstawie art. 491 § 1 kc. Niezależnie od prawa odstąpienia od umowy strona może skorzystać z art. 471 kc, czyli roszczenia odszkodowawczego na zasadach ogólnych o naprawienie szkody doznanej z powodu np. nienależytego spełnienia świadczenia przez sprzedawcę poprzez sprzedaż rzeczy wadliwej."

Ustawowe odstąpienie od umowy o dzieło

„W orzecznictwie zostało przesądzone, że odstąpienie od umowy, a w konsekwencji stosowanie art. 494  kc jest dopuszczalne zarówno w razie odstąpienia od umowy o dzieło, jak i w razie odstąpienia od umowy zlecenia, a także w razie odstąpienia od umowy będącej źródłem stosunku prawnego zbliżonego do stosunku wynikającego z umowy zlecenia" - wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1996 r., II CKU 50/96, i z dnia 24 października 2000 r., V CKN 135/00.

Art.  494 kc znajduje zastosowanie przy odstąpieniu od umowy o dzieło „W związku z art. 656 § 1 kc - znajduje zastosowanie art. 637 § 2 kc Ponieważ przepis ten nie określa praw i obowiązków stron w razie odstąpienia od umowy, znajduje w tym wypadku - w związku z art. 638 kc - odpowiednie zastosowanie art. 560 § 2 kc Ten ostatni przepis odsyła z kolei do przepisów o odstąpieniu od umowy wzajemnej. Przepisem, który określa prawa i obowiązki stron w razie odstąpienia od umowy wzajemnej jest art. 494 kc" (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2004 r. III CK 188/02).

„W razie odstąpienia od umowy o dzieło na podstawie art. 640  kc żadna ze stron nie może dochodzić roszczeń wynikających z tej umowy - ponieważ takie roszczenia im nie przysługują; strony po odstąpieniu mogą mieć tylko roszczenia przewidziane w art. 494  kc" - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2004 r. IV CK 340/04.

„Przepis art. 635  kc jako przepis szczególny w stosunku do ogólnych przepisów dotyczących niewykonania umów wzajemnych wyłącza określone w art. 491 § 1  kc warunki odstąpienia od umowy w postaci popadnięcia przez przyjmującego zamówienie w zwłokę i wyznaczania mu dodatkowego terminu do rozpoczęcia lub kontynuowania i ukończenia dzieła" - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2008 r. V CSK 182/08.